Interview met Saskia Keuzekamp, wetenschappelijk directeur van Movisie en bijzonder hoogleraar Participatie en effectiviteit aan de Vrije Universiteit
Om een beeld te krijgen van wie jij bent. Zou je iets over jezelf willen delen / functie?
Ik woon alweer ruim 20 jaar met veel genoegen in Amsterdam. In het dagelijks, werkend leven ben ik wetenschappelijk directeur van Movisie en bijzonder hoogleraar Participatie en effectiviteit aan de Vrije Universiteit.
Wat doet Movisie en hoe gaan jullie te werk? Waar zijn jullie momenteel mee bezig?
Movisie is het landelijk kennisinstituut in het sociaal domein. In zijn algemeenheid gezegd ontwikkelen we samen met de praktijk kennis over wat echt goed werkt bij de aanpak van sociale vraagstukken en bevorderen we de toepassing van die kennis. We doen dat alleen als we daarmee een duurzame positieve verandering voor mensen in kwetsbare posities kunnen realiseren. Wij zijn met tal van kwesties die het dagelijks leven van mensen raken bezig: participatie, eenzaamheid, burgerinitiatieven, huiselijk geweld, armoede. Daarbij maken we gebruik van wetenschappelijke kennis, praktijkkennis en ervaringskennis.
Wat heeft jou getriggerd/aangetrokken om met ervaringsdeskundigheid bezig te zijn?
De reden dat ik me met ervaringsdeskundigheid ben gaan bezighouden is dat heel veel mensen te maken hebben met armoede en schulden en dat we er als samenleving niet goed in slagen daar wat aan te doen. Dat heeft te maken met de hoge kosten van bijvoorbeeld wonen en energie en de lage uitkeringen. Maar ook speelt een rol dat we de organisatie van de zorg en ondersteuning erg ingewikkeld hebben gemaakt. De inzet van ervaringsdeskundigen is een vernieuwende werkwijze die mij zeer aanspreekt. Ervaringsdeskundigen hebben zelf te maken gehad met een bepaalde problematiek en kunnen vanuit hun eigen ervaringskennis een waardevolle bijdrage leveren aan meer duurzame oplossingen. Voor mensen zelf en ook door te bevorderen dat het aanbod, de systeemwereld beter aansluit op wat mensen nodig hebben. Het is ook een vorm van emancipatie, waarbij de stem van mensen met ervaringskennis belangrijker wordt.
Hoe belangrijk vinden jullie de inzet van ervaringsdeskundigheid?
Voor een effectieve en duurzame aanpak van sociale vraagstukken is het belangrijk om niet alleen gebruik te maken van wetenschappelijke kennis en van de kennis van professionals, maar ook van ervaringskennis. Ervaringsdeskundigen zijn in staat om die kennisbron in te brengen. Ik ben zelf wetenschapper en hecht veel waarde aan wetenschappelijk onderzoek, maar ik denk dat de stem van mensen zelf, de ervaringskennis in de afgelopen decennia vaak te weinig serieus is genomen. Kijk bijvoorbeeld naar de kinderopvangtoeslagaffaire, waar mensen jarenlang onmachtig waren om zich tegen het falende systeem te weren. Juist ervaringsdeskundigen kunnen een stevige rol vervullen in het versterken van de stem van mensen in kwetsbare posities en een brugfunctie vervullen tussen de leefwereld en de systeemwereld.
Wat heb je zoal onderzocht op het gebied van ervaringsdeskundigheid?
Ik doe onderzoek naar de meerwaarde van de inzet van ervaringsdeskundigheid. Hoewel veel mensen ervan overtuigd zijn dat ervaringsdeskundigen echt wat toe te voegen hebben, is er nog betrekkelijk weinig onderzoek dat dit onderbouwt. Dat betekent dat we te weinig weten over wanneer en op welke manier het zinvol is om ervaringsdeskundigen te betrekken bij zorg en ondersteuning van mensen. En over wat dat die mensen oplevert – in aanvulling op de opbrengst van wat reguliere hulpverleners doen.
Een andere onderzoekslijn gaat over de manier waarop ervaringsdeskundigheid goed tot zijn recht kan komen in organisaties. Het is immers een innovatieve werkwijze en ‘gewoon lekker aan de slag gaan’ is risicovol. Het is nodig om duidelijkheid te hebben over wat van de ervaringsdeskundigen wordt verwacht en hoe zich dat verhoudt tot de rol van reguliere professionals. Anders moeten de ervaringsdeskundigen hun eigen waarde gaan bewijzen en lopen zij aan tegen weerstanden en vaste patronen in organisaties. Dat is vragen om moeilijkheden, waardoor uiteindelijk ook de cliënten toch niet beter worden geholpen.
Heb jij een ideaal beeld over waar het heen zou moeten gaan m.b.t. de inzet van ervaringsdeskundigen?
Ik denk dat je dat niet zo in zijn algemeenheid kan zeggen. Ervaringsdeskundigen kunnen op tal van terreinen en in verschillende rollen actief zijn. In de ggz is de context bijvoorbeeld heel anders dan bijvoorbeeld op het gebied van armoede en schulden. Ervaringsdeskundigen zijn soms als vrijwilliger actief en soms in loondienst of als zzp-er. Ze vervullen rollen in de zorg en ondersteuning, in het beleid, in het onderwijs en in het onderzoek. In zijn algemeenheid kan je wel stellen dat overal versterking van de inbreng van ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid noodzakelijk is. Het is niet voor niks dat in het regeerakkoord de term ‘de menselijke maat’ veel voorkomt. Affaires zoals die rond de kinderopvangtoeslag hebben (weliswaar na hele lange tijd) de ogen geopend voor het falen van dit beleid, waar de menselijkheid uit beeld was geraakt.
Kun je iets zeggen over waar we nu staan in Amsterdam met het inzetten van ervaringsdeskundigen? Wordt er veel gebruik van gemaakt? Worden ze naar jouw idee op een effectieve manier ingezet? Worden ze gelijkwaardig behandeld? Ook financieel?
Ook hiervoor geldt dat je dat niet in zijn algemeenheid kan zeggen. In de ggz wordt bijvoorbeeld al langer gewerkt met ervaringsdeskundigen. Daar zie je soms dat ze dreigen te worden ingekapseld in de organisaties en hun unieke rol dreigen te verliezen. In de buurtteamorganisaties is de situatie heel divers. De gemeente heeft in november 2021 besloten dat in alle buurtteams ook ervaringsdeskundigen moeten werken. Voor sommige buurtteams is dat niet zo nieuw, maar voor andere wel. Het zou ook moeten gaan om ‘geschoolde’ ervaringsdeskundigen, maar die zijn er nog onvoldoende. Als je tenminste uitgaat van meer dan een enkele cursus.
Wat zijn de struikel punten op dit moment om tot een volwaardige en gelijkwaardige inzet te komen?
Ik denk dat het een risico is om maar ‘gewoon aan de slag’ te gaan. We weten dat er vaak in organisaties ook weerstand is tegen de introductie van ervaringsdeskundigen. Als er geen aandacht is voor het draagvlak in de organisatie, het verhelderen van de rollen en het realiseren van een goede positie voor de ervaringsdeskundigen, is dat vragen om moeilijkheden. De ervaringsdeskundige moet dan maar bewijzen wat hij of zij waard is. Het gaat niet alleen om het zomaar toevoegen van een nieuw type professional. Het gaan werken met ervaringsdeskundigen zal vaak ook gevolgen hebben voor de collega’s en de organisatie. Daarvoor is een open, lerende houding nodig.
Heb je nog dingen op je lijstje staan die je in dit kader (om tot een volwassen inzet van ervaringsdeskundigen te komen) zou willen onderzoeken? Wat kan bijdragen in die volwassenwording? Die mogelijk richting kan geven.
Ik denk dat het kan helpen als organisaties een ‘scan’ maken van hoe de situatie bij hen is. Is duidelijk wat wordt verstaan onder ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid? Hoe gaan de huidige medewerkers vrijwilligers om met eigen ervaringen en ervaringskennis in hun werk? Welke beelden zijn er over ervaringsdeskundigen en hun mogelijke meerwaarde? Hoe kan er ruimte worden gemaakt voor deze innovatie? Wat is er nodig om het gaan werken met ervaringsdeskundigen tot een succes te maken? En (last but not least) wat zijn de behoeften van de mensen waarvoor de organisatie werkt, waar ervaringsdeskundigen mogelijk beter op kunnen inspelen dan de huidige professionals? Op basis van zo’n scan kan een plan worden gemaakt over het gaan werken met ervaringsdeskundigen en kan worden gevolgd waar het goed gaat, waar niet en waar extra aandacht nodig is.